Άγιο Όρος

ή Άθως. Αυτοδιοικούμενη μοναστική πολιτεία της Χαλκιδικής. Ανήκει στα 20 μοναστήρια της και πνευματικά εξαρτάται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι μοναχοί αποκτούν αυτοδικαίως την ελληνική ιθαγένεια.

1. Γεωγραφία. Βρίσκεται στην ανατολική χερσόνησο της Χαλκιδικής. Προς Β. συνορεύει με το νομό Χαλκιδικής, από τον οποίο χωρίζεται με μια χαμηλή λωρίδα ξηράς, που λέγεται "Ισθμός του Ξέρξη" ή "Διώρυγα του Ξέρξη". Βρέχεται Α. από το Αιγαίο πέλαγος και τον κόλπο της Ιερισσού, Δ. από το Σιγγιτικό κόλπο και Ν. από το Αιγαίο πέλαγος. Η περίμετρός του είναι 115 χλμ. Το μήκος της χερσονήσου φτάνει τα 50 χλμ. και το πλάτος κυμαίνεται στα 5 - 10 χλμ. Η έκτασή του είναι 332,5 τ.χλμ. Το έδαφος είναι ορεινό, με ψηλότερη κορυφή τον Άθω (2.031 μ.). Η σκιά του φτάνει μέχρι την Παλλήνη, τη Σιθωνία, τη Λήμνο και τη Σκιάθο, που σ` αυτόν οφείλει το όνομά της (σκιά του Άθω). Η χερσόνησος τελειώνει στο ακρωτήριο Νυμφαίο.

2. Προϊόντα. Τα βασικά προϊόντα της περιοχής είναι οι ελιές, το λάδι, τα φουντούκια, η ξυλεία και τα κομψοτεχνήματα (φυλαχτά, εικονίσματα κ.ά.), που κατασκευάζουν επιδέξια οι μοναχοί.

3. Πολιτική εξέταση. Ο πληθυσμός του Άγιου Όρους είναι 1.533 κάτ. Πρωτεύουσά του είναι οι Καρυές (430 κάτ. και υψόμετρο 700 μ.). Επίνειό της είναι η Δάφνη (16 κάτ.), όπου μεταφέρονται τα τρόφιμα και οι επισκέπτες. Στα μοναστήρια ζουν πολλοί μοναχοί, αλλά και αρκετοί υπάλληλοι με το υπηρετικό προσωπικό των μονών. Σε κάθε μοναστήρι ο επισκέπτης θα δει πολλά αρχαία, βυζαντινά, ιστορικά, θρησκευτικά κειμήλια: Χειρόγραφα, παλαιά βιβλία μεγάλης αξίας, ευαγγέλια, ιερά σκεύη, χρυσόβουλα αυτοκρατόρων κ.ά. Κατοικείται μόνο από άνδρες. Στις γυναίκες δεν επιτρέπεται ούτε η απλή επίσκεψη.

4. Συγκοινωνία. Ένας αυτοκινητόδρομος ενώνει το επίνειο με τις Καρυές, που βρίσκονται στην ακριβώς αντίθετη παραλία της χερσονήσου. Στο λιμάνι της Δάφνης φτάνουν και πλοιάρια, που μπορούν να κάνουν το γύρο του Αγίου Όρους.

5. Ιστορία. Ο Άθως είναι γνωστός από τα αρχαία χρόνια. Το 492 π.Χ. από εκεί πέρασε με το στόλο του ο γαμπρός του Ξέρξη Μαρδόνιος. Έπαθε τότε μεγάλη καταστροφή, γιατί όλα του τα πλοία βυθίστηκαν. Για το λόγο αυτόν, όταν ο ίδιος ο Ξέρξης εκστράτευσε το 483 π.Χ. εναντίον της Ελλάδας, αποφάσισε να ανοίξει διώρυγα στον ισθμό, για να περάσουν τα πλοία του, αλλά δεν το κατόρθωσε. Σώζεται όμως μέχρι σήμερα το σκάψιμο που έγινε τότε και το μέρος αυτό λέγεται Πρόβλακος. Στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου ο αρχιτέκτονας Δεινοκράτης του πρότεινε να μεταβάλει τον Άθω σε άγαλμά του (του Αλεξάνδρου), που στο ένα του χέρι να κρατά πόλη, που να χωρά 10.000 κατ., και από το άλλο ποτάμι που να χύνεται από πολλά στόμια. Σχέδιο που ο Μ. Αλέξανδρος το απέρριψε.

Από τα 20 μοναστήρια τα 17 έχουν Έλληνες μοναχούς. Με τη χρονολογική σειρά που ιδρύθηκαν είναι: Μεγίστη Λαύρα (963, ιδιόρρυθμο), Βατοπεδίου (972, ιδιόρρυθμο), Ιβήρων (976, ιδιόρρυθμο), Φιλοθέου (992, ιδιόρρυθμο), Ξηροποτάμου (αρχές του 11ου αι., ιδιόρρυθμο), Εσφιγμένου (11ος αι., κοινόβιο), Δοχειαρίου (11ος αι., ιδιόρρυθμο), Αγίου Παύλου (11ος αι., κοινόβιο), Καρακάλλου (1070, κοινόβιο), Ξενοφώντα (11ος αι., κοινόβιο), Αγίου Παντελεήμονα (12ος αι., κοινόβιο ρωσικό), Χιλιανδαρίου ή Χελανδαρίου (12ος αι., ιδιόρρυθμο σερβικό), Ζωγράφου (13ος αι., κοινόβιο βουλγαρικό), Διονυσίου (14ος αι., κοινόβιο), Γρηγορίου (14ος αι., κοινόβιο), Σταυρονικήτα (16ος αι., ιδιόρρυθμο). Υπάρχουν ακόμα 12 σκήτες και 290 κελιά, που άρχισαν να δημιουργούνται πριν από τον 9ο αι. από ερημίτες, τους οποίους προστάτεψαν ο Βασίλειος ο Μακεδόνας (885) και ο Λέοντας Στ΄ ο Σοφός, γιατί από τότε που η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία δέχτηκε το μοναχικό βίο πολλοί από τους απλούς ανθρώπους, αλλά και αυτοί οι αυτοκράτορες έγιναν καλόγεροι.

Έχοντας για υπόδειγμα τους ερημίτες και ησυχαστές της Αιγύπτου και της Παλαιστίνης, από τον 9ο αι. και ύστερα, ιδρύθηκαν στο Άγιο Όρος τα πρώτα μοναστήρια. Στην ίδρυσή τους πρωτοστάτησαν βασιλιάδες, ηγεμόνες και άρχοντες για τη σωτηρία της ψυχής τους. Πολλοί από εκείνους που το επισκέπτονται από το μεσαίωνα και εδώ δεν παρέλειψαν να εγκωμιάσουν το Άγιο Όρος για τις ασύγκριτες φυσικές καλλονές του και τον άφθαστο πλούτο των ιερών κειμηλίων και των χειρογράφων.

Οι μοναχοί κάνουν κάθε λογής εργασία. Ασχολούνται με τη γεωργία, την κηπουρική, το ψάρεμα, τη συλλογή ξηρών καρπών ή φιλοτεχνούν διάφορα αντικείμενα ευσέβειας: εικόνες, σταυρούς, κομπολόγια, πιρούνια και κουτάλια σκαλισμένα σε ξύλο και ιδιαίτερα με την αγιογραφία. Θαυμάσια δείγματα της σχολής που δημιούργησε ο περίφημος Πανσέληνος και της σχολή των Ιωσαφαίων. Όμως οι μοναχοί ασχολήθηκαν και με τα γράμματα. Στο Άγιο Όρος ίδρυσαν, κατά το 18ο αι., την Αθωνιάδα σχολή, όπου δίδαξαν οι καλύτεροι δάσκαλοι του γένους κατά την εποχή εκείνη. Εκεί υπήρχε και τυπογραφείο, που διατηρήθηκε μέχρι το 1821, οπότε έγινε η επανάσταση.

Πολλά έπαθαν τότε οι μοναχοί από τους Τούρκους, για να διαφυλάξουν την ανεξαρτησία τους. Πολλοί έφυγαν και άλλοι δήλωσαν υποταγή στον κατακτητή, επειδή διαισθάνονταν ότι το Βυζαντινό κράτος δε θα μπορούσε να αντέξει άλλο. Πέτυχαν έτσι να αναγνωριστούν οι ιδιοκτησίες και να μείνουν ελεύθερα τα μοναστήρια. Με τον τρόπο της προσφοράς δώρων στο Μωάμεθ το Άγιο Όρος έμεινε ανενόχλητο σε όλα τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Πλήρωναν μόνο ορισμένο φόρο κάθε χρόνο.

Όταν το 1821 κηρύχτηκε η επανάσταση, το Άγιο Όρος βρισκόταν σε μεγάλη ακμή και ευημερία. Μετά τις προσπάθειες του Εμμανουήλ Παπά οι Τούρκοι υπέταξαν τη Χαλκιδική και στρατοπέδευσαν κοντά στο μοναστήρι του Χιλιανδαρίου, όπου και δέχτηκαν την υποταγή των Αγιορειτών μοναχών. Μία φρουρά από 300 Τούρκους έμενε εκεί μέχρι το 1830. Την έτρεφαν και τη μισθοδοτούσαν τα μοναστήρια. Μετά τα δύσκολα αυτά χρόνια αρχίζουν πάλι να καλυτερεύουν τα οικονομικά τους, με τρόπο που να προοδεύουν και να ευημερούν μέχρι τις μέρες μας.

6. Η ζωή των μοναχών. Τα μοναστήρια (κοινοβιακά ή ιδιόρρυθμα) έχουν τον προϊστάμενό τους (ηγούμενο). Αυτός έχει τη διεύθυνση και την εξουσία στη μοναστηριακή πολιτεία. Η Ιερή Σύναξη μιας κοινοβιακής μονής αποτελεί την ανώτερη διοικητική αρχή, που διαχειρίζεται την υπηρεσία με δύο επιτρόπους. Οι τελευταίοι εκλέγονται απ` αυτήν την ίδια και με βάση έναν κανονισμό, που αποβλέπει στην υποδοχή και φιλοξενία των επισκεπτών. Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια έχουν οργάνωση "αριστοκρατική". Εδώ οι μοναχοί ζουν ανεξάρτητοι και χωρισμένοι ο ένας από τον άλλο. Δεν έχουν κοινά συσσίτια και κοινή περιουσία, όπως συμβαίνει στα κοινόβια. Κάθε μοναχός ξοδεύει δικά του χρήματα, που κερδίζει με την εργασία που κάνει. Η τροφή και το ντύσιμό του είναι ατομικά έξοδά του. Έτσι η ζωή των μοναχών στα ιδιόρρυθμα μοναστήρια δεν είναι πολύ αυστηρή, όπως στα κοινόβια, και σ` αυτά επιτρέπεται και η κρεατοφαγία. Στις Καρυές την Ιερή Σύναξη υποβοηθεί και η "Ιερή Επιστασία", που είναι τετραμελής και έχει πρωτεπιστάτη και δύο γραμματείς. Διατηρεί ακόμα επίτροπο στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη. Έχει επίσης 4 κλητήρες (σεϊμάνηδες), ο ένας από τους οποίους είναι προϊστάμενος και λέγεται "πολίταρχος", είναι δηλ. ο άρχοντας στις Καρυές. Υπάρχουν επιπλέον 20 σερδάροι, που περιπολούν όλη την περιοχή του Αγίου Όρους και φυλάνε τα δάση. Αποτελούν δύο καπετανάτα, με αρχηγό τον καπετάνιο. Φυλάνε συνήθως στο "Καραούλι" (Μεγάλη Βίγλα), σε ψηλή θέση, μήπως και περάσει κανένας ανόσιος ή κανένα ζώο θηλυκό.

7. Διοίκηση. Ακόμα από τα χρόνια του Βασιλείου Α΄ του Μακεδόνα παραχωρήθηκε αυτονομία στους μοναχούς του Αγίου Όρους. Η αυτονομία αυτή συνεχίστηκε και κατά την τουρκοκρατία. Το άρθρο 62 της Συνθήκης του Βερολίνου του 1878 επιβεβαίωσε τα δικαιώματα και τα προνόμια των μοναχών του Αγίου Όρους. Με τη συνθήκη των Σεβρών η Ελλάδα ανέλαβε την υποχρέωση να διατηρήσει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των μοναχών των διάφορων εθνοτήτων. Το σύνταγμα του 1975 διακηρύσσει ότι το Άγιο Όρος αποτελεί "αυτοδιοίκητον τμήμα του Ελληνικού κράτους, του οποίου η κυριαρχία μένει άθικτος απ` αυτού" και όλοι οι μοναχοί αποκτούν αυτοδίκαια την ελληνική ιθαγένεια. Το Άγιο Όρος διοικείται από συμβούλιο αντιπροσώπων των είκοσι Ιερών Μονών, σύμφωνα με Καταστατικό Χάρτη, που καταρτίζεται από το ίδιο συμβούλιο, με σύμπραξη του εκπροσώπου του Ελληνικού κράτους. Ο Χάρτης υπόκειται στην επικύρωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Βουλής των Ελλήνων. Ως προς τα πνευματικά ζητήματα, την εποπτεία του Αγίου Όρους ασκεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ενώ το Ελληνικό κράτος, με διοικητή, ασκεί εποπτεία σχετικά με τα υπόλοιπα θέματα. Ιδιαίτερα έχει αποκλειστική την ευθύνη της δημόσιας τάξης και ασφάλειας του Αγίου Όρους. Με απλό νόμο του κράτους ρυθμίζονται τα φορολογικά και τελωνειακά πλεονεκτήματα. Ο Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Όρους συντάχτηκε το 1924 και επικυρώθηκε το 1926: από τότε εκδόθηκαν πολλοί νόμοι, διατάγματα και υπουργικές αποφάσεις που συμπληρώνουν και διευκρινίζουν το ιδιαίτερο νομικό καθεστώς που ρυθμίζει την ιδιόρρυθμη ελληνική κοινότητα του Άθω.